Recensión sobre As que dormen sobre a palla de Alberte Momán: unha cartografía do corpo ferido na Ferrol do abandono
1. Introdución: a ferida que supura a cidade
Os corpos son cidades e as cidades son corpos. Nese tránsito entre o íntimo e o colectivo, entre a pel e a rúa, sitúase o libro de poemas As que dormen sobre a palla, de Alberte Momán Noval. Este poemario non é unha colección de textos sen máis, senón unha intervención política e estética que, baixo a aparente narratividade lírica, afonda nun dos episodios máis escuros e menos tratados da historia recente galega: a degradación social, moral, industrial e humana que afectou a Ferrol e a súa comarca durante as décadas de 1980 e 1990.
Nesta recensión propoñemos unha lectura do libro como crónica dunha cidade ferida pola reconversión naval e pola epidemia da heroína, procesos que deixaron marcas visibles e invisibles nos corpos de milleiros de persoas. O poemario é, ao tempo, unha memoria da dor e unha acusación contra os que permitiron que unha cidade enteira fose devorada pola pobreza, o desemprego, a prostitución e a drogadicción.
2. Ferrol: cidade do abandono
Para comprender plenamente a carga emocional e política deste libro é necesario contextualizalo. A reconversión naval da década de 1980 significou para Ferrol unha ruptura brutal co seu pasado industrial e un mergullo nun proceso de empobrecemento acelerado. En 1981 a cidade tiña 91.764 habitantes; vinte anos despois, a cifra non só caera en picado senón que as expectativas de futuro eran inexistentes para unha xeración enteira. A perda de máis de 7.000 empregos directos nos estaleiros (Astano, Bazán) provocou un efecto dominó: pecharon comercios, emigraron familias enteiras, os barrios obreiros entraron nunha espiral de degradación e os espazos públicos foron abandonados polas administracións.
A cidade convertiuse nunha paisaxe de ruína. Segundo datos da época, a taxa de paro entre os menores de 25 anos superaba o 40 %. A heroína fixo acto de presenza como vía de escape e autodestrución. A finais dos anos 80, barrios como Caranza, Esteiro ou Canido aloxaban focos de consumo masivo. O centro de tratamento de drogodependencias ASFE-DRO atendeu entre 1985 e 1995 a máis de 1.200 persoas en programas de metadona, e a súa base de datos chegaba ás 4.100 historias clínicas. A cidade estaba rota.
Neste contexto, a poesía de Alberte Momán aparece como unha cartografía do desastre, unha viaxe ao corazón das sombras urbanas, mais tamén como testemuña dunha dor feminizada, invisibilizada e marcada por violencias múltiples. A voz poética adopta unha perspectiva de xénero explícita: os corpos das mulleres non só padecen o abandono económico, senón que son convertidos en campos de batalla onde conflúen o machismo, a pobreza e a droga.
3. Corpo, cidade e violación: poética da devastación
Un dos elementos máis potentes e perturbadores do libro é a fusión entre o corpo e a cidade. As violencias que atravesan os corpos das protagonistas do poemario —violacións, prostitución, fame, enfermidade, vellez— non son froito do azar, senón a consecuencia directa dun contexto histórico de abandono institucional. O poema que comeza na páxina 10, no que se describe unha sodomización a cambio de media botella de whisky, reflicte con crueza o estado de vulnerabilidade extrema no que quedaban moitas mulleres.
O poema non xulga, non moraliza: mostra. E ao mostrar, denuncia. Ao mesmo tempo, o corpo aparece como espazo colonizado pola miseria: “a crema contra as cándidas mesturábase co sangue da menstruación” (p. 24), ou “o inodoro nunca foi o mellor lugar para cagar en deus / tampouco para asumir a derrota” (p. 14). Aquí non hai concesións líricas, nin metáforas ornamentais. A linguaxe é descarnada, directa, e contén a forza do testemuño e da rabia.
Ao converter o corpo feminino nun espello da cidade, Momán introduce unha dimensión política radical: o que se fixo co barrio, co estaleiro, coa praza ou coa escola, fíxose tamén cos corpos das mulleres. A perda de dereitos, a falta de políticas sociais efectivas e a desprotección xudicial permitiron a reprodución dunha violencia estrutural que aparece nos textos como normalizada. “Ti tamén foras nai por unha ínfima fracción de tempo / aínda que non puideras fornecer de alimento / por causas alleas á túa vontade” (p. 9).
A cidade é tamén representada como corpo violado: “as rúas eran un ventre estéril e violento” (p. 33). Non hai posibilidade de futuro, nin de rexeneración. Os únicos froitos que produce este ventre urbano son dor, rexeitamento, humillación. É así como o espazo urbano se converte nunha prisión sen barrotes, onde cada esquina garda o recordo dunha caída, dunha perda, dunha morte.
4. A heroína como personaxe invisíbel
A droga non aparece como tema central, pero é omnipresente. As referencias son continuas: o uso de alcohol, a escuma da boca dun enfermo terminal, as relacións sexuais como moeda de cambio, os panos húmidos para limpar a vulva entre cliente e cliente (p. 18), a degradación física e moral como paisaxe cotiá. A heroína, e o que supuxo para Ferrol, está presente en cada xeración truncada, en cada xuventude perdida, en cada corpo deixado á súa sorte.
A voz poética narra a súa experiencia desde a resistencia e o sarcasmo, mais tamén desde a desesperanza: “calquera pode aprender a sobrevivir habitando as canellas máis escuras / basta con abrir as pernas e pechar os ollos” (p. 23). Esta frase podería ser un lema para a xeración dos oitenta que medrou no corazón da desfeita.
Tamén aquí hai unha crítica ao papel do Estado e das súas institucións: a única forma de obter “atención” ou “servizos” é mediante a entrega do corpo. As únicas recompensas veñen dos bancos, dos homes que pagan, dos que ofrecen un cuarto nun piso compartido a cambio de non drogarse. “O empregado da sucursal bancaria agardábate como cada mes […] xogando coas cellas e pasando a ollada furtivamente polos teus peitos” (p. 29).
A droga non é só substancia: é contexto. É mecanismo de control, é vehículo de sumisión. A sociedade ferrolá, completamente desbordada pola reconversión, atopou na droga a expresión da súa derrota colectiva.
5. Narración e hibridación xénero-poesía
Desde un punto de vista formal, As que dormen sobre a palla sitúase na fronteira entre a poesía e a prosa poética. A disposición tipográfica en versículo, sen puntuación tradicional, con liñas longas e encadeadas, achega a lectura á oralidade e ao relato. Esta elección estilística permite ao autor dotar de intensidade emocional os textos sen caer no exceso retórico. Ao tempo, a voz poética adopta un ton narrativo que serve para estruturar as distintas escenas e situacións.
É importante sinalar que a voz que lemos é unha voz feminina, mais non estereotipada. Non é a “muller vítima” que agarda a redención. É unha muller que loita, que cae, que se levanta, que berra, que ironiza, que desexa, que odia e que ama. É tamén unha muller que asume a súa vellez como condena, como rexeitamento final por parte dun sistema que nunca a aceptou: “a condena da vellez era a pobreza” (p. 32).
Ao introducir reflexións sobre o corpo envellecido, a saúde mental, o suicidio como posibilidade, a perda de dentes como metáfora da perda de poder simbólico, Momán amplía o campo semántico da poesía social e introduce variables pouco tratadas nas letras galegas contemporáneas.
6. Memoria e denuncia: poñer nome ao esquecemento
O poemario funciona tamén como un exercicio de memoria. Cada escena é unha peza do crebacabezas que nos axuda a reconstruír o que foi Ferrol: a cidade militar, a cidade obreira, a cidade orgullosa. Unha cidade que quedou espida, desposuída de futuro. A voz poética lembra, pero ao lembrar convoca: convoca a todas aquelas mulleres que “nunca viran os muros das canellas durante a noite máis escura” (p. 34), convoca aos que “viron a morte en cada xesto” (p. 26), convoca ás xeracións novas para que comprendan que todo pode repetirse.
A memoria aquí non é nostálxica, senón política. É un acto de recuperación da dignidade: “os clientes marchaban / como a secuencia invertida da caída dun fluído / por medio dun contagotas” (p. 36). O poema reescribe o corpo como territorio histórico, como arquivo da humillación, mais tamén da resistencia. Mesmo nos fragmentos máis crueis, latexa unha vontade de verdade que converte esta obra nun documento histórico, literario e social.
7. Conclusión: a poesía como xustiza restaurativa
As que dormen sobre a palla non é un libro fácil. Non é un libro amable. Non ofrece redención nin finais felices. É, porén, unha obra imprescindible. Porque nomea o que non se quería nomear, porque visibiliza os corpos ausentes, porque converte a ruína nun texto.
Nun momento histórico no que Ferrol segue a padecer as consecuencias dunha reconversión que nunca foi reparada —cun paro estrutural, cunha taxa de maiores de 65 anos que supera o 28 %, cunha mocidade fuxida—, este libro ofrece unha vía de recoñecemento colectivo.
Alberte Momán dá voz ás que foron silenciadas. E ao facelo, constrúe unha cartografía da derrota que é tamén un mapa da verdade. O lector que se achegue a estas páxinas atopará nelas a rabia dunha xeración, o pranto dunha cidade e a forza dunha poesía que non se rende.
Comentários